Dzieje Zbylutowa do 1945 r.

Dzieje Zbylutowa do 1945 r.

Zbylutów położony w dolinie Chmielnika, pomiędzy Pogórzem Bolesławieckim a Wzniesieniami Płakowickimi, jest jedną z najstarszych wsi w rejonie Lwówka Śląskiego. Początki osady datuje się na początek XIII stulecia, choć nie można wykluczyć jej powstania jeszcze u schyłku XII wieku. Założenie Zbylutowa związane było z intensywną kolonizacją tych terenów prowadzoną przez książąt śląskich, najpierw Bolesława Wysokiego, a następnie przez  jego syna Henryka Brodatego. Wieś założyli osadnicy, którzy napłynęli w okolice Lwówka Śląskiego z Niemiec.  Od końca XII wieku w jej okolicach wydobywano złotonośne piaski, do dziś w rejonie wsi zachowały się ślady prowadzonych tu w średniowieczu  robót górniczych. Wiele z nich znajduje się w lesie, na południe od Zbylutowa. Roboty górnicze w tym rejonie trwały co najmniej do XIV wieku, aczkolwiek z coraz słabszym natężeniem. Pierwsza wzmianka o wsi (Tuzmansdorf) pochodzi z 1217 roku. Z dokumentu z 1223 roku  wystawionego przez księcia Henryka Brodatego wynika, że wieś (Tuczmansdorf) została podarowana wraz z sąsiednimi Skorzynicami zakonowi cysterek w Trzebnicy. Od tego momentu Zbylutów aż do 1810 roku, czyli do sekularyzacji dóbr kościelnych w Prusach, był własnością klasztorną. Niewiele wiadomo o dziejach osady w średniowieczu. Można przypuszczać, że wieś uchodziła za zasobną. Już wtedy powstało tu wolne sołectwo. W XIII wieku wybudowano kamienny późnoromański kościół. Według Hansa Lutscha świątynia istniała już 1223 roku. Trzebnickie zakonnice nie tylko otrzymały wówczas wieś, ale również  prawo patronatu nad miejscowym kościołem. Świątynię  rozbudowano w 1492 roku,  wzbogacono ją wtedy o elementy gotyckie. Dobudowano wieżę. Nawę przykryto podtrzymywanym na jednej kolumnie sklepieniem gwiaździstym. W 1504 roku na wieży zainstalowano dzwon. Obecnie romańsko-gotycki kościół parafialny pw. Matki Bożej Szkaplerznej stanowi najcenniejszy zabytek wsi. Jego obecny wygląd jest efektem XIX-wiecznej przebudowy. Świątynia była wielokrotnie remontowana, ostatnio na początku XXI wieku. Jej wnętrza do dziś kryją w sobie tajemnice. Jedną z nich jest malowidło ścienne, którego fragment tylko został odsłonięty na południowej ścianie.

 W I połowie XV wieku, w okresie wojen husyckich, Zbylutów ucierpiał ze strony husytów, którzy kilkakrotnie pojawiali się w tych okolicach. Mimo, że wieś wchodziła w skład dóbr klasztornych, nie przeszkodziło to w XVI stuleciu rozwojowi reformacji. Większość mieszkańców przeszła wtedy na luteranizm. Co ciekawe, w Zbylutowie swoich zwolenników miał też radykalny nurt reformacji – anabaptyzm. Jednym z bardziej znanych kaznodziejów ludowych, związanym z anabaptyzmem, był parobek owczarski – Antoni Őelsner ze Zbylutowa. Jego poglądy godziły w ówczesny porządek społeczny, dlatego w maju 1582 roku na rozkaz władz cesarskich w Lwówku Śląskim został aresztowany i przewieziony do Wiednia. Po sześcioletnim pobycie w więzieniu, już po odzyskaniu wolności został zamordowany.

Miejscowi protestanci przejęli również świątynię, w której odprawiano nabożeństwa ewangelickie. Wewnątrz kościoła zachowała się późnorenesansowa chrzcielnica z 1602 roku z aniołami i lwimi głowami z napisem Mart Herman Past(or). Prawdopodobnie był to jeden z luterańskich duchownych, który stał na czele miejscowej gminy. Na uwagę zasługują również między innymi epitafia barokowe z XVIII wieku znajdujące się w ścianie kościoła oraz drewniany ołtarz i ambona pochodzące z przełomu XVII i XVIII wieku. Świątynię otacza kamienny mur. Obok niej zachowała się interesująca plebania, która powstała tu jeszcze w okresie średniowiecza. Jej obecny budynek pochodzi z XVII wieku, choć w późniejszym czasie był przebudowany.

Na przestrzeni wieków mieszkańcy wsi co najmniej kilkakrotnie padali ofiarą różnych kataklizmów. Szczególnie dotkliwe były pożary i zarazy, zwłaszcza ta z roku 1567, która pochłonęła znaczną część miejscowej populacji. W okresie wojny trzydziestoletniej (1618 – 1648) wieś wielokrotnie była plądrowana przez wojska, zarówno katolickie jak i protestanckie. Liczba mieszkańców wsi znacznie spadła. Po zakończeniu wojny miejscowi protestanci zostali pozbawieni świątyni. Ta, w ramach tzw. redukcji w kwietniu 1654 roku powróciła w ręce katolickie. Przez kolejne kilkadziesiąt lat (88 lat) zbylutowscy luteranie korzystali ze świątyń ewangelickich w Sędzimirowie lub Nowej Wsi, położonych na terenie pobliskiego księstwa legnickiego.

Mimo że Zbylutów był dużą wsią, to nigdy nie powstała tu żadna rezydencja. Najbardziej reprezentacyjnym budynkiem we wsi była sołtysówka, która, niestety, nie zachowała się do naszych czasów. Gościły w niej znane i wybitne osobistości. 12 września 1706 roku kwaterował tu król Szwecji Karol XII, który podążał z armią w kierunku Saksonii w pościgu za saskim i polskim monarchą Augustem II Mocnym. W czasie III wojny śląskiej, 27 listopada 1757 roku na nocleg  w zbylutowskiej sołtysówce zatrzymał się władca Prus Fryderyk II Wielki.

Zajęcie Śląska przez Prusy w 1742 roku poprawiło sytuację religijną ewangelików w Zbylutowie, którzy uzyskali zgodę na budowę najpierw drewnianego domu modlitwy, a później murowanej świątyni. Już w 1742 roku utworzono we wsi parafię ewangelicką, na której czele stał pastor. Obejmowała ona Zbylutów, Skorzynice i przez krótki czas Bielankę. Pierwsza msza luterańska odbyła już w Wielki Czwartek 1742 roku. Odprawił ją pastor Christoph Zirckler z Żeliszowa. Początkowa nabożeństwa odbywały się w dużym budynku należącym do gospodarstwa Baltazara Buseschena. Następnie wybudowano drewniany dom modlitwy, a w 1781 roku postawiono nowy barokowo­-klasycystyczny murowany zbór, który dopiero jednak w XX wieku wzbogacono o niewielką, wykonaną z elementów  drewnianych i miedzianych dzwonnicę. Co ciekawe, przedstawiciele miejscowej wspólnoty ewangelickiej planowali budowę wieży z dzwonem znacznie wcześniej. W tym celu gromadzono środki finansowe. Niestety, inwestycja nie doszła do skutku, gdyż wybuchła I wojna światowa.  Po jej zakończeniu przeszkodą był powojenny kryzys i hiperinflacja, która spowodowała, że zebrane wcześniej pieniądze straciły wartość. Pomimo tych trudności mieszkańcy Zbylutowa nie zaniechali swoich planów. Zrealizowali je jednak dopiero pod koniec lat dwudziestych ubiegłego wieku, między innymi dzięki wsparciu ze strony Konsystorza Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego we Wrocławiu. Autorem projektu dzwonu (1927/1928) i jego wykonawcą była znana wrocławska ludwisarnia A. Geittner Söhne.  Niestety, świątynia ewangelicka nie przetrwała do naszych czasów. Po 1945 roku przestała być użytkowana, niezabezpieczona, rozszabrowana, zaczęła popadać w ruinę. Ostatecznie w połowie lat 50. XX wieku budowlę rozebrano, a odzyskane materiały wysłano na odbudowę Warszawy.

We wsi działała też szkoła ewangelicka. Według danych statystycznych z 1765 roku wartość majątku klasztornego w Zbylutowie szacowano na ponad 6800 talarów. Pod koniec XVIII wieku wieś uchodziła za dużą i ludną, mieszkało w niej blisko 1100 osób. Były tu blisko siebie dwa kościoły: katolicki i ewangelicki, dwie plebanie, szkoła ewangelicka, młyn wodny na Chmielniku.

W 1813 roku okolice Lwówka Śląskiego były areną zaciętych walk wojsk napoleońskich z siłami rosyjskimi i pruskimi. Epizody tych zmagań rozegrały się również w Zbylutowie. W dniach 19-20 sierpnia 1813 roku Prusacy generała Yorcka oraz Rosjanie generała Langerona najpierw wyparli ze wsi odziały francuskie w kierunku Lwówka Śląskiego, aby następnie ustąpić Francuzom. W tym okresie wieś została dotkliwie splądrowana zwłaszcza przez Kozaków.

Według Theodora Heinzego, autora opisu powiatu lwóweckiego z 1825 roku, we wsi była sołtysówka, dwa kościoły (ewangelicki, katolicki ), dwie plebanie, dwa budynki szkolne, jeden młyn wodny, jeden wiatrak, a liczba mieszkańców wynosiła 1021. Wieś słynęła z uprawy lnu oraz z kamieniołomów, w których wydobywano piaskowiec. Zresztą surowiec ten eksploatowany w Zbylutowie jest do dziś. W kolejnych latach wieś w dalszym ciągu się rozwijała. W 1840 roku Zbylutów liczył 1127 mieszkańców – najwięcej w swoich dziejach. We wsi były już dwa wiatraki, browar, który produkował piwo na potrzeby lokalne. Złocisty trunek ze Zbylutowa był do nabycia między innymi w trzech miejscowych gospodach oraz czterech szynkach. We wsi funkcjonowało 11 warsztatów płócienniczych i kamieniołomy Rosemanna. Wielu mieszkańców trudniło się hodowlą przede wszystkim owiec. Do rozwoju wsi przyczyniło się również przeprowadzenie w jej pobliżu linii kolejowej łączącej Lwówek Śląski z Nową Wsią Grodziską. Stało to się w roku 1895. Na południe od Zbylutowa i Skorzynic wybudowano stacje kolejową. Niestety, linia kolejowa jest dzisiaj już nieczynna.

Na przełomie XIX i XX wieku dużą popularnością w Zbylutowie cieszyło się pszczelarstwo. We wsi powstał nawet związek pszczelarski, który zrzeszał również pszczelarzy z okolicznych wsi: z Bielanki, Skorzynic, Chmielna, Skały, Gaszowa, Ustronia i Żeliszowa.

W lutym 1945 roku Zbylutów zajęły oddziały radzieckie z 3 Armii Pancernej Gwardii 1 Frontu Ukraińskiego. Walk o wieś nie odnotowano. Po zakończeniu II wojny światowej niemieckich mieszkańców Zbylutowa stopniowo wysiedlono do  poszczególnych stref okupacyjnych na terenie Niemiec. Transporty ludności niemieckiej odchodziły ze stacji kolejowej w pobliskich Płakowicach. Ich miejsce zajmowali repatrianci z Kresów Wschodnich. W 1946 roku w Zbylutowie zwartą grupą osiedlili się tzw. górale czadeccy.

                         

Atrakcją Zbylutowa jest unikalny kamienny, maltański krzyż z aureolą. Ten pomnik dawnego prawa ma wymiary 135 x 100 x 33 cm i stoi przy polnej drodze nieopodal posesji nr 60. Krzyż postawiono na miejscu dawnej zbrodni dokonanej według tradycji w 1601 roku przez zazdrosnego narzeczonego na parze młodych jadącej na ślub do kościoła. Na kamieniu wyrzeźbiono miecz – narzędzie zbrodni, dziś słabo widoczny. Częściowo przysłoniła go data 1883 i inskrypcja informująca o tym tragicznym zdarzeniu wyryta z inicjatywy miejscowego proboszcza Josefa Ertnera.  

Maciej Szczerepa

Pocztówki ze zbiorów Macieja Szczerepy, fot. Robert Primke

Bibliografia:

1. Braniewski Eugeniusz, Z przeszłości Zbylutowa, [w:] Gazeta Ziemi Lwóweckiej nr 4, 1992

2. Galas Alicja, Galas Artur, Dzieje Śląska w datach, Wrocław 2001

3. Heinze Theodor, Geographisch- statistisch-geschichtliche Übersicht des Löwenbergschen Kreises in Schlesien, Lőwenberg 1825

4. Lutsch Hans, Kunstdenkmäler des Reg.-Bezirks Liegnitz, Breslau 1891

5. Olczak Mariusz, Lwówek Śląski i  okolice. Przewodnik historyczny, Warszawa 2000

6. Pogórze Kaczawskie, Słownik geografii turystycznej Sudetów pod red. Marka Staffy, Wrocław 2002

7. Sutorius  Benjamin G., Die Geschichte von Löwenberg, Bunzlau 1784, t.1

8. Szota Tomasz, Pamiątki z bitew napoleońskich pod Lwówkiem Śląskim w 1813 roku, Lwówek Śląski 2003

9. Wilking C., Nachrichten aus der Vergangenheit und Gegenwart der evangelische Kirchengemeinde zu Lőwenberg in Schlesien, dargeboten am 150 jähringen. Jubelfest der Kirche, Löwenberg 1898

10. Hellmich Max, Steinerne Zeugen mittelalterlichen Rechtes in Schlesien, Liegnitz 1923